Apel o podjęcie prac legislacyjnych związanych ze zmianą przepisów ustawy o samorządzie gminnym w zakresie dopuszczalności zmiany granic jednostek samorządu terytorialnego.
Rada Gminy Chełm apeluje do wszystkich osób i podmiotów uczestniczących w procesie tworzenie dobrego prawa oraz wszelkie instytucje, które w zakresie swojego działania mają poprawę jakości sprawowania władzy publicznej oraz rozwój samorządności, o podjęcie lub włączenie się w poparcie działań, mających na celu zmianę przepisów Ustawy z dnia 08 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, w zakresie dotyczącym dokonywania zmiany granic administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.
Wystąpienie niniejsze jest owocem doświadczeń, jakie stało się udziałem mieszkańców Gminy Chełm. Rozporządzeniem z dnia z dnia 27 grudnia 2021 r. w sprawie ustalenia granic niektórych gmin (Dz.U. z 2021 r. poz. 2444), Rada Ministrów zmieniła granice Gminy Chełm, odbierając na rzecz samorządu Miasta Chełm ponad 450 ha powierzchni Gminy wraz z infrastrukturą.
Nie tylko utrata terytorium wraz z infrastrukturą i nakładami naszych mieszkańców (bez żadnego odszkodowania), ale przede wszystkim towarzyszące zmianom poczucie wykluczenia i bezradności, jest podstawą negatywnej oceny działań sąsiedniej gminy i władz państwowych dokonujących zmian. Podziały i utrata zaufania wywołane tą szkodliwą decyzją, będą bardzo trwałe. W efekcie uznaniowego stosowania aktualnych przepisów, prawo do samorządu, rozumianego jako możliwość gospodarowania, połączonej więzami wspólnoty ludzi, na niezmiennym terytorium, przestaje być prawem stabilnym. Bezradność, którą odczuwają ludzie powstaje w efekcie dopuszczalnej przez prawo możliwości wnioskowania przed jedną gminę o odebranie znacznej części terytorium innej gminie. Bezradność jest owocem niepewności, gdyż do końca trwania procedury nikt nie wie, w jakim zakresie samorząd zostanie ostatecznie pozbawiony terytorium. Było to naszym udziałem. Poczucie wykluczenia, to praktyczna konsekwencja tego, że żadne wyniki aktywności społecznych, konsultacji i protestów, nie są brane pod uwagę. Głos ludzi najbardziej zainteresowanych jest w praktyce pomijany – nawet, kiedy jest to głos jednoznaczny i wyraźny. Rada Gminy Chełm, apelując o rozpoczęcie prac nad zmianami przepisów dotyczących warunków zmiany granic samorządów przekonana jest, iż obowiązujące obecnie i niezmieniane przez wiele lat przepisy straciły swoją aktualność.
Podstawowym celem wprowadzenia zmian w ustawie o samorządzie gminnym jest ustanowienie jasnych i czytelnych gwarancji proceduralnych w ramach postępowań o ustalenie granic gmin zapewniających właściwą realizację konstytucyjnych zasad kształtowania zasadniczego podziału terytorialnego kraju. Potrzeba rewizji aktualnie obowiązującego modelu ustawowego w ww. zakresie jest podnoszona od wielu lat nie tylko przez znaczną część środowisk samorządowych oraz przedstawicieli doktryny prawa, w tym twórców reformy samorządowej, lecz przede wszystkim była wielokrotnie podnoszona przez Trybunał Konstytucyjny, w tym kilkakrotnie poświęcone były jej tzw. postanowienia sygnalizacyjne Trybunału. Już sama liczba i ranga prawna tych postanowień najpełniej uzasadniają potrzebę pilnej nowelizacji ustawy o samorządzie gminnym likwidującej stwierdzone wady systemowe obowiązujących przepisów ustawowych. U podstaw ww. głosów doktryny, orzecznictwa i samego środowiska samorządowego leży przede wszystkim obserwacja praktyki stosowania obecnie obowiązującego modelu przeprowadzania zmian terytorialnych. Niepokój budzi brak gwarancji ekstraordynaryjności wprowadzania zmian terytorialnych, równoważenia stanowisk wszystkich zainteresowanych zmianami jednostek samorządu terytorialnego, a przede wszystkim brak mechanizmów jakiejkolwiek kontroli podejmowanych przez Radę Ministrów rozstrzygnięć terytorialnych.
W świetle obecnie obowiązujących regulacji ustawowych uruchomienie procedury zmiany granic gmin jest wyjątkowo proste. Możliwość wystąpienia z wnioskiem o przeprowadzenie zmiany przebiegu granicy gminy nie jest w żaden sposób ograniczona ani czasowo, ani przedmiotowo. Równocześnie wysiłek organizacyjny i koszty zainicjowania omawianej procedury nie są wysokie. Przygotowanie wniosku nie jest prawnie obostrzone koniecznością przeprowadzenia jakichkolwiek analiz merytorycznych. Brak rygorów ustawowych w omawianym zakresie czyni procedurę terytorialną łatwo dostępną, co stwarza relatywnie wysokie ryzyko jej uruchomiania bez odpowiedniej refleksji, przygotowania, czy potrzeby normatywnie uzasadnionej. To z kolei przekłada się na relatywnie wysokie ryzyko podjęcia rozstrzygnięcia terytorialnego prawnie wadliwego – zwłaszcza wobec towarzyszących postępowaniom terytorialnym nacisków politycznych, społecznych i medialnych. Obowiązujący model prawny nie przewiduje przy tym jakiejkolwiek kontroli instytucjonalnej podejmowanych rozstrzygnięć, co stwarza realne zagrożenie dokonywania korekt terytorialnych wbrew lub z przekroczeniem upoważnienia ustawowego. Zasadniczą i najważniejszą zmianą w ramach nowelizacji jest zapewnienie sądowej kontroli zasadności przeprowadzenia zmiany przebiegu granicy pomiędzy gminami z punktu widzenia konstytucyjnych i ustawowych przesłanek kształtowania zasadniczego podziału terytorialnego kraju. Wskazać należy, że o ile początkowo Trybunał Konstytucyjny podejmował się kontroli legalności rozporządzeń terytorialnych, o tyle w ostatnich latach utrwala się przeciwna linia orzecznicza - odrzucająca kognicję Trybunału w tych sprawach, czego ostatnim przykładem jest postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 czerwca 2019 r., sygn. akt U 1/19, w którym odmówił on dokonania kontroli rozporządzenia Rady Ministrów w przedmiocie zmiany granic pomiędzy Gminą Stare Miasto i Miastem Konin. Wyłączenie rozporządzeń Rady Ministrów w zakresie zmian granic gmin spod jakiejkolwiek kontroli instytucjonalnej godzi nie tylko w gwarancje sądowej ochrony samodzielności jednostek samorządu terytorialnego, lecz również w prawa i wolności obywatelskie mieszkańców wspólnot lokalnych, a także w kanony demokratycznego państwa prawnego. W demokratycznym państwie prawa nie może być tak, że poza sądową kontrolą pozostaje jakikolwiek akt prawny stanowiony przez organy państwa wywołujący skutki prawne dla obywateli. Wprowadzenie systemu kontroli zasadności przeprowadzenia zmiany terytorialnej jest niezbędne dla realizacji konstytucyjnych standardów bezpieczeństwa prawnego, w tym przede wszystkim bezpieczeństwa przed arbitralnymi rozstrzygnięciami organów władzy publicznej. Obok podstawowego założenia nowelizacji, czyli zapewnienia sądowej kontroli przeprowadzenia zmiany przebiegu granic gmin, należałoby także uwzględnić możliwość:
- wprowadzenia gwarancji uczestnictwa w postępowaniu o zmianę granic gmin wszystkich jednostek samorządu terytorialnego, których zmiana ta dotyczy;
- ograniczenia częstotliwości inicjowania postępowań terytorialnych w trybie wnioskowym w odniesieniu do tego samego obszaru;
- rozszerzenia przesłanek negatywnych przeprowadzania zmian granic gmin o przesłankę poważnego uszczerbku w dochodach podatkowych gminy, której terytorium ma ulec pomniejszeniu;
- wzmocnienia rangi wniosku o przeprowadzenie zmiany granic gmin;
- wzmocnienia rangi udziału społeczności lokalnych w procedurze dokonywania zmian granic gmin;
- określenia zasad rozliczeń finansowych gmin, których zmiana granic dotyczy, w zakresie tzw. utraconych korzyści;
- określenie zasad i trybu przekazywania mienia komunalnego w związku ze zmianą granic gmin.
Z tego względu, nie tylko na bazie własnych bolesnych doświadczeń, ale wsłuchując się w głosy innych samorządowców, prosimy o pilne podjęcie działań w celu zmiany przepisów.